Bảo vệ cây trong điều kiện khắc nghiệt

Việt Nam với vị trí địa lý đặc thù, thường xuyên đối mặt với nhiều hiện tượng thời tiết khắc nghiệt như bão lũ, hạn hán và nắng nóng. Điều kiện thời tiết cực đoan này, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp, đặt ra những thách thức lớn trong việc bảo vệ và duy trì sự phát triển khỏe mạnh của cây trồng. Bài viết này sẽ cung cấp những kiến thức và kỹ thuật thiết thực để bảo vệ cây trồng trong các điều kiện khắc nghiệt tại Việt Nam.

Phòng chống tác hại của bão lũ

Bão lũ là một trong những hiện tượng thời tiết cực đoan phổ biến tại Việt Nam, đặc biệt là khu vực miền Trung và miền Bắc. Theo thống kê, năm 2020, Việt Nam đã phải đối mặt với 13 cơn bão trên Biển Đông và 120 trận lũ, lũ quét, sạt lở đất, gây thiệt hại nghiêm trọng cho cây trồng.

Kỹ thuật chống đỡ cây

Việc chống đỡ cây là biện pháp cần thiết để bảo vệ cây trong mùa mưa bão, đặc biệt với cây mới trồng hoặc cây có cành yếu:

• Sử dụng cọc chống: Cắm 2-3 cọc gỗ hoặc kim loại xung quanh cây, đảm bảo cọc được cắm sâu ít nhất 50-60 cm vào đất và cao khoảng 2/3 chiều cao cây.
• Kỹ thuật buộc dây: Sử dụng dây mềm (như dây đay, dây cao su đặc biệt hoặc dây vải) để buộc cây vào cọc, tránh sử dụng dây cứng có thể gây tổn thương thân cây.
• Đệm bảo vệ: Đặt lớp đệm mềm tại điểm tiếp xúc giữa dây buộc và thân cây để tránh cọ xát và tổn thương vỏ cây.

Ví dụ thực tế: Tại Đà Nẵng, trước mùa bão (thường bắt đầu từ tháng 9), các đơn vị quản lý cây xanh đô thị thực hiện chống đỡ khoảng 70-80% cây mới trồng và cây trưởng thành có nguy cơ đổ cao, giúp giảm thiểu thiệt hại khi bão đổ bộ.

Đảm bảo hệ thống thoát nước

Ngập úng là một trong những nguyên nhân chính gây chết cây trong mùa mưa bão. Để giảm thiểu tác hại này, cần:

• Đào rãnh thoát nước: Tạo các rãnh thoát nước xung quanh khu vực trồng cây, đặc biệt ở những vùng đất thấp.
• Tạo bờ bao: Đối với vườn cây có giá trị cao, cần xây dựng hoặc gia cố bờ bao để ngăn nước tràn vào khi có lũ.
• Nâng cao gốc cây: Trồng cây trên các gò đất cao hơn mặt bằng xung quanh khoảng 20-30 cm, giúp tránh ngập úng cục bộ.

Ví dụ thực tiễn: Tại các vườn cây ăn quả ở Đồng bằng sông Cửu Long, nông dân thường đào kênh mương với độ sâu 0,8-1m xung quanh vườn, kết hợp với việc nâng cao gốc cây, giúp cây chống chịu tốt hơn trong mùa mưa lũ.

Cắt tỉa phòng bão

Cắt tỉa đúng cách trước mùa mưa bão là biện pháp quan trọng để giảm thiểu thiệt hại:

• Cắt tỉa thưa tán: Loại bỏ 15-20% tán lá để giảm sức cản gió, tập trung vào các cành yếu, cành chết, cành mọc chồng chéo.
• Cân bằng tán: Đảm bảo tán cây cân đối, tránh để một bên tán quá nặng gây nghiêng cây khi có gió mạnh.
• Thời điểm cắt tỉa: Thực hiện cắt tỉa trước mùa mưa bão khoảng 1-2 tháng để cây có thời gian hồi phục.

Lưu ý quan trọng: Không cắt tỉa quá mạnh một lần, vì điều này có thể làm suy yếu cây và làm giảm khả năng chống chịu. Nên thực hiện cắt tỉa từng đợt, mỗi đợt cách nhau 2-3 tuần.

Bảo vệ cây trong mùa khô và nắng nóng

Hạn hán và nắng nóng cũng là những điều kiện khắc nghiệt thường xuyên xảy ra tại Việt Nam, đặc biệt là các tỉnh Nam Trung Bộ như Ninh Thuận, Bình Thuận và khu vực Tây Nguyên trong mùa khô.

Kỹ thuật tưới nước hiệu quả

Tưới nước đúng cách là yếu tố quan trọng nhất để bảo vệ cây trong mùa khô:

• Tưới sâu, ít thường xuyên: Tưới với lượng nước lớn (khoảng 20-30 lít/cây trưởng thành) nhưng ít thường xuyên (1-2 lần/tuần) sẽ tốt hơn việc tưới nhẹ hàng ngày, giúp kích thích rễ phát triển sâu hơn5.
• Thời điểm tưới nước: Tưới vào sáng sớm (5-7 giờ) hoặc chiều muộn (17-18 giờ) để giảm lượng nước bốc hơi và tối ưu hiệu quả sử dụng nước.
• Hệ thống tưới nhỏ giọt: Áp dụng hệ thống tưới nhỏ giọt giúp tiết kiệm 30-50% lượng nước so với phương pháp tưới truyền thống.

Ví dụ thực tế: Tại Ninh Thuận, các nông dân trồng thanh long đã chuyển đổi từ hệ thống tưới truyền thống sang hệ thống tưới nhỏ giọt, giúp tiết kiệm nước và tăng năng suất. Mỗi gốc thanh long chỉ cần 4-5 lít nước/ngày so với 15-20 lít/ngày như trước đây.

Kỹ thuật che bóng và phủ gốc

Che bóng và phủ gốc là biện pháp hiệu quả để bảo vệ cây trong điều kiện nắng nóng:

• Sử dụng lưới che nắng: Che phủ cây bằng lưới che nắng (có độ che phủ 30-50%) đối với cây mới trồng hoặc cây non trong những ngày nhiệt độ cao trên 35°C.
• Phủ gốc bằng vật liệu hữu cơ: Sử dụng rơm rạ, cỏ khô, mùn cưa hoặc vỏ trấu phủ quanh gốc cây với độ dày 6-10 cm, cách gốc cây 10-15 cm để giữ ẩm và giảm nhiệt độ đất.
• Trồng cây phủ đất: Trồng các loại cây phủ đất như cỏ lạc (Arachis pintoi) hoặc cỏ đậu (Stylosanthes guianensis) giữa các hàng cây để giữ ẩm đất và cải thiện cấu trúc đất.

Ví dụ thực tiễn: Tại các vườn cà phê ở Tây Nguyên, việc phủ gốc bằng lớp vỏ trấu dày 8-10 cm đã giúp giảm 30-40% lượng nước tưới và duy trì độ ẩm đất ổn định trong mùa khô.

Bón phân cân đối trong mùa khô

Bón phân cân đối giúp cây tăng cường khả năng chống chịu với điều kiện khô hạn:

• Tăng cường kali: Bón phân có hàm lượng kali cao (như K₂SO₄) giúp cây tăng khả năng chịu hạn, với liều lượng 0,3-0,5 kg/cây trưởng thành.
• Giảm đạm: Trong mùa khô, giảm lượng phân đạm để tránh kích thích cây ra lá non, làm tăng nhu cầu nước.
• Bón phân hữu cơ: Tăng cường bón phân hữu cơ đã hoai mục (2-3 kg/cây) để cải thiện khả năng giữ nước của đất.

Lưu ý quan trọng: Bón phân vào sáng sớm hoặc chiều muộn và đảm bảo đất đủ ẩm trước khi bón phân để tránh “thiêu” rễ cây.

Khắc phục thiệt hại sau thiên tai

Sau khi cây trồng bị ảnh hưởng bởi các điều kiện thời tiết khắc nghiệt, việc khắc phục kịp thời sẽ giúp cây phục hồi nhanh chóng và giảm thiểu thiệt hại.

Xử lý cây bị gãy đổ sau bão

Đối với cây bị gãy đổ sau bão, cần thực hiện các biện pháp khắc phục kịp thời:

• Đánh giá thiệt hại: Xác định mức độ thiệt hại của cây (gãy cành, nghiêng gốc, bật rễ) để có biện pháp xử lý phù hợp.
• Cắt tỉa vết thương: Sử dụng dụng cụ sắc, sạch để cắt tỉa phần bị tổn thương, tạo vết cắt nhẵn để cây dễ lành vết thương.
• Trồng lại cây bị bật gốc: Đối với cây bị bật gốc nhưng rễ còn nguyên vẹn, cần đào hố rộng hơn bầu rễ 20-30 cm, đặt cây thẳng đứng và lấp đất, nén chặt và chống đỡ cẩn thận.

Quy trình khắc phục chi tiết: Đối với cây bị nghiêng do bão, cần đào một rãnh hình quạt ở phía đối diện hướng nghiêng, kéo cây về vị trí thẳng đứng, lấp đất và chống đỡ cây bằng 3-4 cọc đặt theo hình tam giác hoặc tứ giác quanh gốc cây.

Chăm sóc đặc biệt sau thiên tai

Cây trồng sau khi bị ảnh hưởng bởi thiên tai cần được chăm sóc đặc biệt để phục hồi:

• Bón phân phục hồi: Sử dụng phân bón có hàm lượng phospho và kali cao, kết hợp với các chế phẩm sinh học kích thích phát triển rễ.
• Phun phân qua lá: Sử dụng các chế phẩm kích thích sinh trưởng và phân vi lượng phun qua lá để kích thích cây phục hồi nhanh chóng.
• Phòng trừ sâu bệnh: Sau thiên tai, cây thường suy yếu và dễ bị tấn công bởi sâu bệnh hại, cần kiểm tra thường xuyên và có biện pháp phòng trừ kịp thời.

Ví dụ thực tiễn: Sau cơn bão số 9 năm 2020 tại Quảng Nam, các vườn cây ăn quả bị ảnh hưởng nặng nề đã được phục hồi bằng cách bón 0,2 kg phân lân + 0,1 kg kali/gốc, kết hợp với phun dung dịch TrichodermaGO (nấm đối kháng) để ngăn ngừa bệnh thối rễ.

Thích ứng với biến đổi khí hậu

Biến đổi khí hậu đang làm thay đổi các điều kiện sống của cây trồng tại Việt Nam, đòi hỏi các giải pháp thích ứng dài hạn.

Chuyển đổi cơ cấu cây trồng

Chuyển đổi cơ cấu cây trồng là một trong những giải pháp quan trọng để thích ứng với biến đổi khí hậu:

• Lựa chọn cây phù hợp: Chọn các loài cây có khả năng chống chịu tốt với các điều kiện khắc nghiệt như hạn hán, ngập úng phù hợp với từng vùng miền.
• Đa dạng hóa cây trồng: Không phụ thuộc vào một loại cây trồng duy nhất, mà đa dạng hóa để giảm rủi ro khi gặp điều kiện bất lợi.

Ví dụ thực tế: Tại huyện Ninh Hải (Ninh Thuận), nông dân đã chuyển đổi từ cây lúa sang trồng mít, xoài, táo, dưa hoàng kim, dưa hấu – những loại cây có khả năng chịu hạn tốt hơn và mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn nhiều lần.

Áp dụng kỹ thuật canh tác thích ứng

Các kỹ thuật canh tác thích ứng với biến đổi khí hậu bao gồm:

• Quản lý tổng hợp dịch hại (IPM): Áp dụng IPM giúp kiểm soát sâu bệnh hại hiệu quả, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu làm gia tăng sâu bệnh hại.
• Quản lý tổng hợp dinh dưỡng cây trồng (ICM): Tập trung vào 5 biện pháp cơ bản: giống và kỹ thuật canh tác phù hợp, quản lý nước, quản lý dinh dưỡng, biện pháp sinh học và sử dụng hóa chất hợp lý.
• Kết hợp trồng rừng: Trồng rừng và quản lý rừng bền vững là giải pháp quan trọng để giảm phát thải khí nhà kính và chống lại nước biển dâng.

Hướng dẫn thực tiễn: Tại các tỉnh ven biển miền Trung, việc trồng các dải rừng phi lao và kết hợp trồng cây ăn quả bản địa như mận, xoài, điều vào các đường bao đã giúp ngăn chặn sự di chuyển của cát và giữ ẩm độ cho đất.

Xây dựng hệ thống dự báo và cảnh báo sớm

Theo dõi dự báo thời tiết và hệ thống cảnh báo sớm giúp chủ động ứng phó với các hiện tượng thời tiết cực đoan:

• Theo dõi dự báo thời tiết: Thường xuyên cập nhật thông tin dự báo thời tiết để có biện pháp bảo vệ cây kịp thời.
• Lập kế hoạch dự phòng: Xây dựng kế hoạch ứng phó với các tình huống thời tiết khắc nghiệt như bão, lũ, hạn hán.

Ứng dụng công nghệ: Hiện nay, nhiều trang trại lớn tại Việt Nam đã áp dụng hệ thống giám sát thời tiết tự động với các cảm biến đo nhiệt độ, độ ẩm, lượng mưa, và gửi cảnh báo qua điện thoại di động khi có điều kiện thời tiết bất thường.

Bảo vệ cây trong điều kiện khắc nghiệt đòi hỏi sự hiểu biết và áp dụng đúng các kỹ thuật chăm sóc. Tại Việt Nam, với đặc điểm khí hậu nhiệt đới gió mùa và tác động ngày càng rõ rệt của biến đổi khí hậu, việc thực hiện các biện pháp bảo vệ cây trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Bằng cách kết hợp các phương pháp phòng chống tác hại của bão lũ, bảo vệ cây trong mùa khô và nắng nóng, khắc phục thiệt hại sau thiên tai, cùng với các giải pháp thích ứng lâu dài với biến đổi khí hậu, chúng ta có thể bảo vệ cây trồng hiệu quả, đảm bảo sự phát triển bền vững của cây trong mọi điều kiện thời tiết.