Chăm sóc cây trong đô thị

Cây xanh đô thị đóng vai trò quan trọng trong việc cải thiện môi trường, tạo bóng mát, làm đẹp cảnh quan và nâng cao chất lượng sống cho người dân thành thị. Tuy nhiên, việc chăm sóc cây xanh trong môi trường đô thị Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức đặc thù. Bài viết này sẽ cung cấp những kiến thức và kỹ thuật chuyên sâu về chăm sóc cây trong đô thị, giúp đảm bảo sự phát triển khỏe mạnh và bền vững của hệ thống cây xanh đô thị.

Thách thức trong chăm sóc cây xanh đô thị Việt Nam

Tại Việt Nam, công tác chăm sóc cây xanh đô thị phải đối mặt với nhiều khó khăn đặc trưng:

• Nguồn lực hạn chế: Kinh phí đầu tư từ ngân sách cho việc duy trì cây xanh thường không đủ. Ví dụ, tại Đà Nẵng, kinh phí chỉ khoảng 169,5 tỷ đồng trong khi Sở Xây dựng dự toán cần 221 tỷ đồng.
• Điều kiện tự nhiên khắc nghiệt: Bão lũ diễn ra hàng năm gây thiệt hại lớn, đòi hỏi công tác cắt tỉa, chăm sóc đặc biệt trước mùa mưa.
• Thổ nhưỡng “kén” cây trồng: Đất đô thị thường bị nén chặt, thiếu dưỡng chất và không thuận lợi cho sự phát triển của cây.
• Quản lý phân tán: Nhiều khu dân cư, tuyến đường chưa được bàn giao quản lý hoặc chưa được đặt hàng duy trì, dẫn đến tình trạng “vô chủ” của nhiều cây xanh.

Tại Thái Nguyên, hệ thống cây xanh đô thị được trồng từ nhiều năm trước cũng không được chăm sóc thường xuyên, không được tưới nước, không được cắt tỉa chỉnh trang để bảo đảm mỹ quan chủ yếu do thiếu kinh phí.

Phân loại và quy trình chăm sóc cây đô thị

Phân loại cây xanh đô thị

Để thuận tiện trong công tác quản lý và chăm sóc, cây xanh đô thị thường được phân loại như sau:

• Cây non: Mới trồng khoảng 90 ngày đến 2 năm
• Cây loại 1: Chiều cao ≤ 6m, đường kính thân ≤ 0,2m
• Cây loại 2: Chiều cao ≤ 12m, đường kính thân ≤ 0,5m
• Cây loại 3: Chiều cao > 12m, đường kính thân > 0,5m

Ngoài ra, còn có các loại cây phủ nền, cây trang trí và cây bóng mát, mỗi loại đều có quy trình chăm sóc riêng.

Quy trình chăm sóc cây non

Cây mới trồng cần được chăm sóc đặc biệt để đảm bảo tỷ lệ sống cao và phát triển khỏe mạnh:

• Tưới nước: Ướt đẫm gốc cây 120 lần/năm, đặc biệt trong mùa khô
• Bón phân: Thực hiện chu kỳ bón phân hữu cơ 1 lần/năm
• Tỉa lá, sửa tán: Thực hiện 4 lần/năm, dùng kéo hoặc cưa cắt tỉa cành lá, chồi non mọc không theo kiểu dáng mong muốn
• Chống sửa cây nghiêng: Thực hiện trung bình 2 lần/năm
• Vệ sinh quanh gốc: Quét dọn rác xà bần quanh gốc cây 12 lần/năm
• Dọn cỏ vun gốc: Nhổ sạch cỏ dại quanh gốc cây 4 lần/năm

Ví dụ thực tế: Tại các tuyến đường mới ở Đà Nẵng, cây xanh mới trồng được tưới nước bằng xe bồn 2-3 lần/tuần trong mùa khô, giảm xuống 1 lần/tuần trong mùa mưa. Công tác chống đỡ cây được thực hiện bằng 3 cọc tre đặt theo hình tam giác, buộc với thân cây bằng dây đay để tránh cây bị gió đổ.

Chăm sóc cây bóng mát trưởng thành

Đối với cây đã trưởng thành (loại 1, 2 và 3), quy trình chăm sóc tập trung vào duy trì sức khỏe và an toàn:

• Cắt tỉa định kỳ: Lấy nhánh khô, mé nhánh tạo tán cân đối 2 lần/năm
• Tỉa chồi: Thực hiện 2-4 lần/năm tùy theo loại cây
• Chống sửa cây nghiêng: Thực hiện trung bình 1 lần/năm
• Vệ sinh quanh gốc: Dọn dẹp rác bản quanh gốc cây 12 lần/năm
• Tháo gỡ phụ sinh: Loại bỏ các loài thực vật ký sinh, bán ký sinh đeo bám ảnh hưởng đến sức sống cây

Mẹo thực tiễn: Khi thực hiện cắt tỉa cây lớn, cần khảo sát hiện trường và liên hệ cắt điện nếu cây gần đường dây. Đối với vết cắt lớn, nên sơn phủ để ngăn ngừa nấm bệnh xâm nhập. Việc cắt tỉa nên được thực hiện vào mùa khô để tránh nhiễm bệnh từ vết cắt.

Kỹ thuật chăm sóc đặc biệt cho cây đô thị

Quản lý cây trong điều kiện hạn chế

Không gian đô thị thường bị giới hạn, đòi hỏi các biện pháp quản lý đặc biệt:

• Bồn cây hợp lý: Thiết kế bồn cây với kích thước phù hợp, đảm bảo đủ không gian cho bộ rễ phát triển
• Lựa chọn loài phù hợp: Ưu tiên các loài có bộ rễ không xâm lấn, tán cây cân đối
• Kỹ thuật cắt tỉa định hình: Áp dụng các kỹ thuật cắt tỉa hiện đại để kiểm soát kích thước và hình dáng tán cây mà không ảnh hưởng đến sức khỏe cây

Ví dụ thực tế: Tại Hà Nội, cây sấu (Dracontomelon duperreanum) trên đường Phan Đình Phùng được thiết kế bồn cây rộng rãi, kết hợp với mương thoát nước, giúp cây phát triển tốt trong nhiều thập kỷ, trở thành biểu tượng cảnh quan của thành phố.

Giải quyết xung đột với cơ sở hạ tầng

Một trong những thách thức lớn nhất của cây đô thị là xung đột với cơ sở hạ tầng đô thị:

• Xung đột với đường dây điện: Cắt tỉa cành vướng dây điện, lấn lề đường hoặc có nguy cơ gây nguy hiểm vào mùa mưa bão
• Xử lý hệ thống rễ: Sử dụng các kỹ thuật như rào cản rễ (root barrier) để ngăn rễ cây xâm lấn vào đường ống, móng nhà
• Lựa chọn loài thay thế: Đối với những vị trí có nhiều xung đột, cân nhắc thay thế bằng các loài cây nhỏ hơn, có bộ rễ ít xâm lấn

Hướng dẫn thực tiễn: Khi phát hiện rễ cây bắt đầu làm nứt vỡ vỉa hè, nên xử lý càng sớm càng tốt. Nếu cần cắt bớt rễ, hãy đảm bảo không cắt quá 30% bộ rễ và thực hiện vào mùa khô. Sau khi cắt, bón bổ sung phân vi sinh và tưới đủ nước để cây phục hồi.

Đảm bảo an toàn và mỹ quan đô thị

Cân bằng giữa an toàn và bảo tồn

Việc quản lý cây xanh đô thị cần đảm bảo cân bằng giữa an toàn công cộng và mục tiêu bảo tồn:

• Đánh giá rủi ro thường xuyên: Kiểm tra định kỳ tình trạng cây, đánh giá nguy cơ gãy đổ
• Phương pháp cắt tỉa có chọn lọc: Ưu tiên cắt tỉa có chọn lọc thay vì cắt đồng loạt để duy trì tán cây và đảm bảo an toàn
• Thay thế khi cần thiết: Chỉ loại bỏ cây khi thực sự cần thiết, thay thế bằng loài thích hợp

Việc cắt tỉa quá đà tại một số tuyến phố ở Đà Nẵng đã gây phản ứng từ người dân khi cây không còn tán xanh, ảnh hưởng đến bóng mát và mỹ quan đô thị. Một cư dân trên đường Bùi Tá Hán (quận Ngũ Hành Sơn) phản ánh: “Thời gian gần đây, tôi rất bức xúc khi thấy nhiều cây xanh trên đường phố bị cắt tỉa quá đà, không còn tán xanh. Thậm chí, có những cây bị cắt ngang ngọn, miễn là không vướng vào dây điện phía trên”.

Bài học từ các trường hợp thực tế

Nhiều bài học quý giá có thể được rút ra từ các trường hợp quản lý cây xanh đô thị:

• Trường hợp Hà Nội: Việc chặt hạ, di dời nhiều cây xanh cổ thụ ở Hà Nội với lý do “chất lượng chung thấp” và “không phù hợp với đô thị” đã gây tranh cãi. Tuy nhiên, sự suy giảm sức khỏe của cây thường không liên quan đến tuổi tác mà chủ yếu do hoạt động quản lý trước đây và hiện nay. Có rất nhiều ví dụ về các cây xanh non mới được trồng gần đây đã bị cong vênh, tán lá kém và sâu mục hoặc chết.
• Giải pháp từ Đà Nẵng: Đà Nẵng đã thành công trong việc duy trì hệ thống cây xanh đô thị bằng cách thực hiện cắt tỉa hợp lý trước mùa mưa bão, xây dựng hệ thống tưới tiêu phù hợp, và lựa chọn các loài cây phù hợp với điều kiện địa phương.

Quy trình đánh giá và cải thiện sức khỏe cây đô thị

Đánh giá sức khỏe cây

Để đảm bảo hệ thống cây xanh đô thị khỏe mạnh, cần thực hiện đánh giá sức khỏe cây định kỳ:

• Kiểm tra bộ rễ và vùng gốc: Tìm kiếm dấu hiệu hư hại bộ rễ, vùng cổ rễ và gốc thân
• Đánh giá thân cây: Kiểm tra vết nứt, dấu hiệu mục ruỗng, sâu bệnh
• Kiểm tra tán cây: Đánh giá tình trạng lá, sự phát triển của cành, dấu hiệu suy yếu

“Điều quan trọng là cần phải hiểu rõ nguyên nhân suy giảm sức khỏe sinh trưởng của cây đô thị, phương pháp ngăn ngừa sự phát triển sâu bệnh, làm giảm nguy cơ. Việc chẩn đoán các nguyên nhân gây ra suy giảm sức khỏe sinh trưởng của cây đô thị là phức tạp nhưng cần thiết để khắc chế”5.

Phòng ngừa và điều trị bệnh

Việc phòng ngừa sẽ hiệu quả và ít tốn kém hơn so với điều trị:

• Kiểm tra tình trạng sâu bệnh: Phát hiện sớm và xử lý kịp thời các vấn đề sâu bệnh
• Phun thuốc phòng trừ: Sử dụng thuốc phòng trừ phù hợp với từng loại sâu bệnh, ưu tiên các biện pháp sinh học
• Chăm sóc đúng cách: Bón phân, tưới nước, cắt tỉa đúng kỹ thuật giúp nâng cao sức đề kháng cho cây

Mẹo thực tiễn: Phun thuốc trừ sâu trung bình 6 lần/năm, tùy thuộc vào tình trạng sâu bệnh mà sử dụng chủng loại và liều lượng thuốc phù hợp.

Chăm sóc cây xanh đô thị là một nhiệm vụ quan trọng đòi hỏi sự đầu tư thích đáng về nguồn lực, kiến thức chuyên môn và kỹ thuật. Việc áp dụng các quy trình chăm sóc phù hợp không chỉ giúp đảm bảo an toàn, mỹ quan đô thị mà còn góp phần tạo nên một môi trường sống xanh, sạch, đẹp cho người dân thành thị. Đặc biệt, trong bối cảnh biến đổi khí hậu và đô thị hóa nhanh chóng tại Việt Nam, việc bảo vệ và phát triển hệ thống cây xanh đô thị càng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.